پیک وشتان

                   منابع تفکر در اسلام

                                         درس سوم

در درس پیشین خاطر نشان شده است ، که شناخت در مباحث خانوادگی خود ، ابعاد فراوانی دارد که به مرور زمان و تناسب مطالب ، مورد بررسی و تحقیق قرار خواهد گرفت . یکی از موضوعات و مطالب وابسته به شناخت ، «منابع شناخت »است . هر محقق و مؤلفی که مسأله «شناخت» را مورد بحث قرار داد بدون شک پیرامون منابع آن نیز به تفصیل سخن گفت . اما ما مناسبتر دیدیم که همین موضوع تحت عنوان «منابع تفکر در اسلام » مورد بحث و مطالعه قرار گیرد . زیرا این دو عنوان در مفاهیم و مسایل با هم تفاوت چندانی ندارند و هر دوعنوان پیرامون سه مسأله بحث می نمایند . آن سه مسأله عبارت است از : ضمیر انسان ، طبیعت و تاریخ .چون این موضوعات از نگاه اسلام مورد مطالعه قرار می گیرد تحت عنوان منابع تفکر در اسلام مطرح گردید . اگر همین موضوعات در پی مباحث شناخت مطرح می شد و ارتباط تنگا تنگ با شناخت داشت و نگاه و نظر مکتب خاصی بر روی آن نبود شایسته آن بود که «منابع شناخت » به جای موضوع فوق انتخاب گردد.متون اسلامی مانند قرآن کریم و احادیث پیامبر و پیشوایان معصوم (علیه السلام) با لحن رسا و صریح و با واژه های گوناگون یکایک افراد انسان را به مطالعه و تحقیق در اسرار آفرینش فرا خوانده اند . تنها در قرآن کریم یکصد وپنجاه بار واژه «علم» با بینش از هفتصد و هفتاد بار شکلهای گوناگون آن ،که همگی به نوعی انسان را به شناخت و معرفت دعوت می کند ؛استعمال شده است .همچنین «عقل » با همه ی مواد و مشتقات خویش چهل و نه بار در این کتاب آسمانی بکار رفته است .واژه «فقه » و سایر مشتقات آن بیست بار در قرآن عنوان شده است . و خلاصه کلمه «فکر » و مواد دیگران هیجده مرتبه در این کتاب آسمانی استفاده شده است . بدیهی است که وازه های یاد شده و مشتقات آنها مردم را به اندیشه و شناخت حقایق و اسرار شگفت انگیز عالم فرا می خوانند . احادیث و روایات رسیده از سوی پیشوایان دینی در این باب قابل شمارش و احصاء نیست . بنابراین در حال حاضر از ذکر آنها خودداری می شود . اگر انسان محقق و جستجو گر با دقت متون اسلامی را مورد تحقیق و بررسی قرار دهد ؛ در می یابد که دعوت تمام عیار و همه جانبه اسلام به شناخت و معرفت برای دو امر اساسی می باشد . نخست اینکه انسان به دانشی دست یابد که به حیات و رفاه او کمک موثر و شایانی بنماید ، چرا که خداوند زمین ، آسمان و هر آنچه که در آن است را برای بهره برداری خوب و شایسته ی بشر آفریده است . دوم اینکه انسان باید به شناخت و معرفتی دست یازد که آینده او را تضمین کند شناختی که مانند آینه شفاف باشد و بتواند غایت و هدف اصلی را به صورت واقعی آن بنمایاند . هدف و انگیزه فراخوانی به شناخت «معرفة الله » می باشد . شناخت و معرفت مطلوب از منابع یاد شده این است که سرانجام هر انسانی را به آن هسته ی مرکزی متصل سازد .

آیا حواس پنجگانه از منابع شناخت است ؟

شمار زیادی از صاحب نظران و اندیشمندان ؛ هنگامی که پیرامون مساله ی شناخت و ابعاد آن سخن به میان آوردند و وقتی که به مبحث « ابزار و وسایل » شناخت رسیدند حواس پنجگانه را از ابزار وسایل معرفت نامیدند . اکنون این پرسش مطرح است که آیا می توان حواس پنجگانه را از منابع شناخت به حساب آورد ؟ مولف کتاب « مقدمه ای بر شناخت خدا » در درس دوم ، « منابع شناخت » را مطرح می کند و می پرسد چند منبع شناخت در وجود انسان هست ؟ و انسان از چند دریچه می تواند به جهان خارج خویش بنگرد ؟ به نظر ما در وجود انسان سه منبع و دریچه برای شناخت وجود دارد که انسان از طریق این منابع با حقایق هستی آشنا می شود این منابع عبارتند از : حس ، عقل و قلب . حواس پنجگانه نخستین منبع شناخت است که در وجود انسان قرار دارد . مولف کتاب مذکور برای اثبات نظریه و دیدگاه خویش به مناظره ای از امام صادق " علیه السلام " استناد می کند که با یک فرد مادی انجام داده است . متن مورد استفاده مناظره به قرار زیر است . « ذکرت الحواس الخمس و هی لا تنفع شیئا بغیر دلیل کما لا یقطع الظلمة بغیر مصباح » یعنی سخن از حواس پنجگانه بدون دلالت عقل هیچگونه نقشی در شناخت نمی تواند داشته باشد . همانطوریکه تاریکی بدون چراغ قطع نمی شود . مولف مزبور در آغاز درس که موضوع آن منابع شناخت است به این آیه استناد می کند .

و الله اخرجکم من بطون امهاتکم لا تعلمون شیئا و جعل لکم السمع و الابصار و الافئدة لعلکم تشکرون (1) « یعنی خداوند شما را از شکم مادرانتان خارج ساخت در حالیکه هیچ نمی دانستید و برای شما گوش و دیده و دل قرار داد  شاید قدر دانی کنید » در پاسخ به صاحبان این دیدگاه که حواس از منابع شناخت است باید گفت : پذیرش و قبول چنین نظریه ای برای کسی ممکن و میسر نیست زیرا دلیل و برهانی که بتواند انسان را بقبولاند حداقل در حال حاضر در میان نیست . در درس گذشته اثبات گردید که حواس از ابزار شناخت محسوب می شود نه منبع آن . اگر محقق و پژوهشگری عقل ، حس و قلب و هر چیزی را که می تواند بشناسد و درک کند را جزء منابع شناخت بداند بدون شک منابع و ماخذ تحقیق را پیدا کرده است . اکنون این سوال پیش می آید که حالا با کدام ابزار و وسیله باید برای شناخت آن منابع اقدام کرد ؟ مضافا بر این مناظره امام صادق " علیه السلام " با آن مرد مادی مسلک هرگز در صدد اثبات این موضوع که حواس منبع شناخت است ، نیست . زیرا ابوشاکر دیصانی تلاش کرد تا حواس را ابزاری مهم برای شناخت جلوه داده و نقش عقل را در شناسایی بکاهد . ولی امام صادق " علیه السلام " بدون اینکه نقش حواس را در شناسایی تضعیف کند ؛ با یک مثال زیبا قدرت و نقش عقل را در شناسایی و ابزار بودن برجسته تلقی فرمود . مولف کتاب یاد شده در پی نویس آن کتاب می گوید : از(( دریچه)) گاه تعبیر به ابزار شناخت و گاه تعبیر به منابع شناخت شده هر دو تعبیر صحیح است .

به نظر می رسد تعبیر دوم مناسبتر است . در خصوص این پی نویس باید گفت برخی معتقدند که درباره قلب یا دل میتوان دو تعبیر ذکر شده را استعمال کرد . ولی در مورد حواس پنجگانه چنین نیست البته بزودی خواهد آمدکه خود انسان منبعی برای شناخت است . ولی مهم این است که وظایف ، نقش و همچنین قلمرو منبع و ابزار مشخص و معین باشد .

«طبیعت»

یکی از منابع تفکر و اندیشه در اسلام طبیعت می باشد . طبیعت واژه ای است که مفهوم بسیار وسیع و گسترده دارد . در قرآن کریم این مفهوم گسترده برای طبیعت به وضوح پیدا است . هنگامی که قرآن این معجزه جاوید پیامبر گشوده می شود و مورد تدبر و مطالعه قرار می گیرد معلوم می گردد که طبیعت شاخ و برگهای فراوانی دارد .زمین ،آسمان ،ستارگان ،خورشید،ماه ،ابر،باران،جریان باد،حرکت کشتیها در دریاها ،گیاهان،حیوانات و هر چیزی که محسوس باشد؛مفهوم واژه طبیعت است . قرآن این کتاب مقدس ، بشر همه ی عصرها را دعوت کرد تا در پیرامون این موضوعات با دقت اندیشیده ، و تفکر نمایند.در اینجا لازم است به چند نمونه از آیات که گستردگی واژه طبیعت را تأیید و مصادیق آن را بیان می کند ، یاد آور شویم . خداوند سبحان وقتی که در قرآن مصادیق طبیعت را بر می شمارد بسیاری از آنها را تعبیر به آیه می نماید .

1-قل انظروا ماذا فی السموات والارض و ما تغنی الایات و النذر عن قوم لایومنون (1) خداوند به پیامبر خویش می فرماید : بگو به مردم با دقت مطالعه کنند و ببینند که در آسمانها و زمین چه چیزهایی  هست . آیه شریفه مذکور از همه ی انسانها در تمام عصر و زمان دعوت بعمل آورد تا در طبیعت به معنی وسیع کلمه مطالعه کنند شاید با این مطالعات سرانجام خالق هستی را بشناسند .

2- و فی الارض آیات للموقنین (2) در زمین آیه هایی برای اهل یقین وجود دارد . در قرآن کریم پیرامون آفرینش زمین چه به طور مستقل یا همراه با نحوه آفرینش آسمان و یا سایر موجودات فراوان سخن به میان آورده است . در این آیات خداوند با صراحت پیروان خویش را به دانش زمین شناسی تحریص و ترغیب نموده است . شاید بتوان گفت مباحث مربوط به زمین چه بطور مستقل و چه در ضمن آفرینش آسمان و دیگر موجودات بیان شد حدود 82 بار بالغ گردد.

3- و القی فی الارض رواسی ان تمید بکم (3) و در زمین کوههایی استوار افکنده تا شما را به اظطراب نیفکند . قرآن  مجید 39 بار از کوهها با واژه جبل و جمع این کلمه جبال و 9 بار با واژه رواسی نام برده است . بهر حال می توان از آیات مذکور این نتیجه را گرفت که خداوند سبحان همه ی پیروان خویش را به مطالعه طبیعت به معنی وسیع کلمه فراخوانده و از انها خواسته است همواره و در هر عصر و زمان سکان دار علم و دانش باشند اگر مسلمانان در حال حاضر احساس  می کنند قدرت علمی آنان رو به تحلیل گذارده است علل و دلائل آن روشن است ؛پرداختن به راز و رمز این موضوع موجب اطاله کلام شده و جای آن هم در قلمرو مباحث اعتقادی نیست . کمتر مکتبی وجود دارد که طبیعت را به عنوان منبع شناخت نپذیرفته باشد . در گذشته های دور اینگونه اندیشه ها یافت می شد البته الان نیز کم و بیش پیدا می شود . در گذشته افلاطون از ان دسته از دانشمندانی است که نتوانست طبیعت را به عنوان منبع شناخت بپذیرد . دکارت و بیکن بودند که علم را در مسیر جدید هدایت کردند . اما دکارت چون فلسفه اش بر اساس شک ویرانگر پی ریزی شده بود نتوانست طبیعت را به عنوان منبع شناخت قبول کند تا اینجا هوده بحث این می شود که طبیعت یکی از منابع تفکر می باشد و می تواند واقعیت و حقایق را به هر انسانی که بخواهد بنمایاند .

«منابع و مأخذ»

1-فهرست آیات ، سوره النحل آیه 78 ، سوره یونس آیه 101 ،  سوره الذاریات آیه 20، سوره لقمان آیه 10

2- المعجم المفهرس لا لفاظ القرآن الکریم : الدکتور منصور فهمی دار احیاء التراث العربی – بیروت – لبنان

3- مسأله شناخت . استاد مرتضی مطهری چاپ دوم سال 1367 ناشر انتشارات صدرا

4- شناخت از دیدگاه علمی و از دیدگاه قرآن : استاد محمد تقی جعفری چاپ و نشر – دفتر نشر فرهنگ اسلامی – سال 1360

5- سیر حکمت در اروپا- محمد علی فروغی چاپ اول سال 1360

6- آموزش عقائد – محمد تقی مصباح – ناشر سازمان تبلیغات اسلامی چاپ اول سال 1365 جلد اول

7- مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی – استاد مرتضی مطهری – ناشر انتشارات صدرا .

8- فلسفتنا- محمد باقر الصدر ناشر دار الکتاب الاسلامی چاپ دهم

9- عقائد الامامیه – محمد رضا مظفر – انتشارات الشریف الرضی – قم المقدسه

10- مقدمه ای بر شناخت خدا – محمدی ری شهری – سال 1361 انتشارات یاسر

11- بهترین راه شناخت خدا – محمدی ری شهری – جلد اول ناشر دفتر انتشارات یاسر سال 1361

12- انسان موجود ناشناخته – دکتر الکسیس کارل . مترجم دکترپرویز دبیری

این درس ها درتهران هیات مکتب التوحید متوسلین به موسی بن جعفر علیهما السلام گفته شده است تاریخ تدریس  سالهای 1371 و1372 بوده است

سید محمد حسین دریاباری