پیک وشتان

ظهور و سقوط احزاب در ایران

قسمت دوم

یکی از احزاب شناخته شده در ایران نهضت آزادی ایران است نهضت آزادی ایران حزبی سیاسی و اسلامی است و با اصل بازگشت به اسلام حقیقی و دفاع از تمامیت ارضی تاسیس شده است، این حزب در ایران به فعالیت‌های علنی سیاسی و مذهبی می‌پردازد، دبیر کل کنونی آن ابراهیم یزدی است. این تشکل سیاسی بیش از چهل و نه سال سابقه دارد. نهضت آزادی ایران در دوران پیش از انقلاب اسلامی 1357 با تاکید بر هویت ایرانی اسلامی تاسیس گردیده است. تشکل مزبور محل تجمع شماری از اسلام گرایان مخالف محمدرضا پهلوی شاه ایران بوده است. خط سیاسی این حزب همواره با پافشاری بر اعتقادات ملی و مذهبی خود، طرفدار دمکراسی و برخورد با هر مساله از طریق گفت و گوی مسالمت‌آمیز بوده است. این حزب با سابقه خود را پیرو اندیشه‌های دکتر مصدق می‌خواند. مهندس مهدی بازرگان ظاهراً در آستانه‌ی تاسیس این حزب و معرفی آن اقدام به طرح شعاری کرده است و آن اینکه ما ایرانی هستیم ما مسلمانیم ما مصدقی هستیم نهضت آزادی ایران در اردیبهشت 1340 توسط مهدی بازرگان و در مخالفت با رویه شاه تاسیس شد همانگونه که گفته شد تشکل مزبور از ابتدا گرایش‌ ملی و مذهبی داشت چندی بعد مهندس بازرگان، آیت‌الله سید محمود طالقانی و یدالله سبحانی که از بنیانگذاران بوده‌اند هر کدام به 4 تا 10 سال زندان محکوم شدند.

نهضت آزادی ایران در ماجرای پانزده خرداد 1342 از امام خمینی (ره) و جنبش ایشان حمایت کرد. لازم به یادآوری است شهید مصطفی چمران و دکتر علی شریعتی نیز از بنیانگذاران این تشکل به شمار می‌روند. از بنیانگذاران نهضت آزادی تنها احمد صدر حاج سیدجوادی و دکتر ابراهیم یزدی وزیر امور خارجه دولت موقت در قید حیات هستند. نهضت آزادی پس از پیروزی انقلاب اسلامی با روند گذشته یعنی با هویت ملی و مذهبی، مواجهه با مسایل از طریق گفت و گوی مسالمت‌آمیز و فعالیت در چارچوب قانون اساسی به فعالیت خویش تداوم بخشد. اما ظاهراً پس از دهه اول انقلاب مباحث مربوط به دولت موقت بالا گرفت و این موضوع مطرح شده که آیا نهضت آزادی و فعالیت‌هایش قانونی است یا خیر شماری از سیاستمداران و خانه احزاب ایران نهضت آزادی ایران را به رسمیت نمی‌شناسند ولی این حزب فعالیت خویش را به دلیل قبول قانون اساسی جمهوری اسلامی قانونی و مشروع می‌پندارد. به نظر می‌رسد آنچه که موجب تداوم فعالیت این حزب تا پنج دهه شده است اموری است که بنیانگذاران آن همواره آن را به عنوان اصول و مبانی ضروری مدنظر داشته و به حامیان و هواداران خویش توصیه می‌کنند. و آن عبارت است از پایبندی به هویت ایرانی اسلامی، دفاع از تمامیت ارضی، پافشاری بر اعتقادات ملی و مذهبی، برخورد با هر مساله از طریق گفت و گوی مسالمت‌آمیز، جذب و بهره‌گیری از نخبگان جامعه، تمرکز بر شعار اولیه حزب، دوری از هر نوع تنش و ساختن ایران به هر شکل ممکن، نهضت آزادی هیچ نوع تریبون رسمی برای برقراری ارتباط با مخاطبان خویش در اختیار ندارد.

برخی از محافل خبری معتقدند این گروه توانست در مجامع علمی و پژوهشی و دانشگاهی نفوذ چشمگیری پیدا کند. شماری از تحلیل‌گران ناکارامدی احزاب بعد از انقلاب را موجب افزایش نفوذ نهضت آزادی ایران می‌دانند. حزب مذکور نه در گذشته و نه هم اکنون ارتباط با دولت ندارد و امکاناتی که احتمالاً احزاب دریافت می‌نمایند بدلیل غیرقانونی بودن از آن محروم است. حزب موئلفه اسلامی یکی از با سابقه‌ترین احزاب و تشکل‌های ایرانی در فضای ایران است، حزب موتلفه اسلامی که در گذشته از آن به هیات‌های موتلفه یاد می‌شد، در سال‌های 1341 و 1342 همزمان با طرح انجمن‌های ایالتی اعلام موجودیت کرد. هیاتهای موئلفه اسلامی محتوای دینی داشته و اکنون هم حزبی با محتوای دینی فعالیت می‌کند و بنا به اظهارات راهبران فعلی این حزب کارهای سیاسی را با محتوای دینی انجام می‌دهد.

این حزب برای پیروزی انقلاب اسلامی تلاش و کوشش‌های فراوانی به عمل آورده است. اعضای حزب مذکور هم مبارزات سیاسی قابل ملاحظه و هم حمایت‌های مادی گسترده‌ای را از انقلاب اسلامی در پرونده خویش دارد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی این حزب با سرعت در تمام بخش‌های حکومتی نفوذ کرده است. به همین دلیل این حزب را دولتی می‌شناسند نه یک حزب آزاد و مردمی. بیشتر اعضای حزب موتلفه بازاریان هستند این حزب در جذب نخبگان سیاسی، فرهنگی و اجتماعی توان چندانی ندارد. تاجران نخبه غالباً جذب این حزب شده و یا از آن پشتیبانی می‌کنند. این حزب بدلیل توان مالی و نفوذ در هسته‌های قدرت دسترسی کامل به رسانه‌ دارد. امّا در همسو ساختن افکار عمومی نسبت به دیدگاه خویش ناتوان است.

در شناسنامه این حزب که همان اساسنامه و مرامنامه آن است شعاری را نمی‌توان یافت تا مردم ایران را زیر تابلوی آن گرد آورد.

مانند شعاری که نهضت آزادی و جبهه مشارکت ایران اسلامی بر آن تأکید دارند. ممکن است با گذشت زمان این حزب با از دست دادن قدرت دولتی و نفوذ خویش را در مراکز قدرت، ادامه حیات این حزب هم مورد تردید قرار گیرد. حزب موتلفه اسلامی چون طرح راهبردی در عرصه فرهنگی، اجتماعی و سیاسی برای جامعه ندارد اجرای طرح‌های اقتصادی شفاف و بدون رانت این حزب را بلحاظ قدرت و توان اقتصادی تضعیف خواهد کرد در این صورت هیچ جاذبه‌ای برای جذب افراد جامعه نخواهد داشت. و خلاصه اینکه حزب مذکور در خط مشی خویش راهبرد علمی ندارد. حزب جمهوری اسلامی یکی از احزاب مهمی است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی شکل گرفت. این حزب از این‌رو تازه و جدید بود که همزمان با پیروزی انقلاب شکل گرفت. حزب مزبور با اهداف و آرمان‌های اسلامی و انقلابی از سوی سران انقلاب تأسیس گردید.

حزب جمهوری اسلامی در آن فضای انقلابی با اقبال عموم مردم روبرو شد و توانست موفقیت ویژه‌ای برای خویش دست و پا کند. این حزب بتدریج و با گذشت زمان پایگاه مردمی‌اش کاهش یافته و استقبال اوّلیه از میان رفت. اگرچه حزب مذکور دارای تجربه‌ای کوتاه برابر با عمر انقلاب در عملکرد سیاسی و اجتماعی داشت. اما کارشناسان و بنیانگذاران این حزب اسلامی از فعالیت آن خوشنود و آن را می‌ستایند.

مهم‌تر از همه اینکه روحانیان مجرّب و آشنا به امور فرهنگی، سیاسی و اجتماعی به این نتیجه دست یافتند که حزب می‌تواند گره بسیاری از معضلات جامعه را بگشاید. از این رو اقدام به تأسیس آن نمودند. این اقدام در نوع خود تجربه بسیار بزرگ و موفق محسوب می‌گردد. چرا که اقداماتی از این دست اندیشه تحزب‌گرایی را ترویج می‌کند و عدم معایرت آن را با شرع را به اثبات می‌رساند. حزب جمهوری اسلامی بصورت یک حزب رسمی و فعال وارد جامعه شد و به عضوگیری در اکثر مناطق کشور پرداخته است. حزب جمهوری اسلامی بنا به مصالحی منحل اعلام شد، همین امر موجب گردید سایر احزاب و گروه‌های موجود در آن مقطع هر کدام بنا به دلایلی زمینه فعالیتشان راکد گردد. لازم به یادآوری است که آیت‌ا.. سید محمدحسینی بهشتی اعلی‌الله مقامه یکی از موسسان آن حزب بوده است. ظاهراً روزنامه جمهوری اسلامی که تریبون آن حزب محسوب می‌گردید کماکان به فعالیت خویش ادامه می‌دهد. با این بیان می‌توان استنباط کرد حزب می‌تواند اسباب آگاهی و پرورش نیروهای مناسب برای جامعه و بالاخره ابزاری مناسب برای امر به معروف و نهی از منکر باشد. اگرچه در حال حاضر احزاب فراوانی در جامعه به چشم می‌خورند اما بررسی شرایط سه حزب که در دهه‌های دوم و سوم انقلاب شکل گرفتند می‌تواند آینده احزاب در ایران را ترسیم کند.

حزب اعتماد ملی از جمله احزابی است که توسط یکی از روحانیان بلند پایه و تأثرگذار در جمهوری اسلامی تأسیس شده است.

حزب اعتماد ملی در ماده 8 اساسنامه خود هدف از تأسیس این حزب را اینگونه بیان می‌کند. هدف «حزب اعتماد ملی» فعالیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به منظور (سرعت بخشیدن به توسعه پایدار ملی، بسط عدالت و آزادی در نظام جمهوری اسلامی و ارتقاء رفاه عمومی بر مبنای مرامنامه حزب و در چارچوب این اساسنامه است. مؤسسان این حزب ابتدا 14 نفر و از اعضای ستاد انتخاباتی کروبی بودند تحلیل‌گران، حزب اعتماد ملی را با این تعبیر یاد می‌کنند. ستادی بوده که حزب شده و صندوقی بود که سازمان شد. دبیرکل این حزب می‌گوید: برای اینکه مشمول انتقاد نباشیم و شائبه هرگونه سوءاستفاده از قدرت در تشکیل و ادامه حزب اعتماد ملی منتفی شود از کلیه مسئولیت‌های سیاسی از جمله عضویت مجمع تشخیص مصلحت نظام استعفا می‌دهم. این بیان کروبی در واقع طعنه‌ای است به آن دسته از احزاب و گروه‌هایی که در آن دوره قربت به قدرت شکل گرفتند مانند جبهه مشارکت ایران اسلامی و حزب کارگزاران یا گروه‌هایی مانند رایحه خوش خدمت و امثال آن. اظهارات دبیرکل حزب اعتماد ملی در ستایش از آن حزب است که در دوره فراغت از قدرت شکل گرفت. در اینجا یک پرسش کلیدی مطرح می‌شود و آن اینکه اگر آقای کروبی برنده انتخابات بوده حزب اعتماد ملی تشکیل می‌شد و آیا از پست‌های سیاسی‌اش کناره‌گیری می‌کرد؟

او حزب اعتماد ملی را حزبی جدی مانند احزاب متداول در دنیا نامید.

دبیرکل اعتماد ملی یکی از ویژگی‌های حزب خویش را خانوادگی و رفاقتی نبودن آن ذکر کرد. برای اینکه حزب مزبور رفاقتی و خانوادگی نشود همسر ایشان که سال‌ها است سابقه مدیریت دارد و فرزند ایشان که جانباز و تدریس در دانشگاه دارد را به عضویت حزب نپذیرفته است. کروبی در 17/7/84 در مصاحبه با ایسنا گفت: باید به ناکامی احزاب در ایران پایان بخشید.

حزب اعتماد ملی روزهای پس از انتخابات بهمن 84 ریاست جمهوری که با شکست آقای کروبی همراه بود با خروج از دو مجمع تشخیص مصلحت نظام و مجمع‌ روحانیون با هدف تبدیل شدن به حزبی فراگیر و غیرحکومتی شکل گرفت. ظاهراً تأسیس حزب اعتماد ملی ریشه در اموری دارد که برخی از آن به شرح زیر است. ناهمراهی حزب متبوعش یعنی مجمع روحانیون با نامزدی‌‌ وی در انتخابات ریاست جمهوری و رخداد‌های روزهای آخر ستاد انتخاباتی او از جمله آن است. همین امر او را واداشت در یک اقدام سریع از مجمع روحانیون که سالها مدیریت آن بر عهده وی بوده است استعفا دهد. تحلیل‌گران بر این اعتقادند که نابسامانی ستاد انتخاباتی کروبی و دست کشیدن همراهان وی در آخرین ساعات سرنوشت‌ساز و پیوستن برخی به قافله نامزدی دیگر و در نتیجه شکست او در انتخابات موجب گردید تا از مجمع روحانیون خارج و حزب اعتماد ملی را پایگذاری کند. کروبی به همین مقدار اکتفا نکرد و در سال 1384 و پس از شکست، طی نامه‌ای به محمد خاتمی رئیس‌جمهور نوشت: واقعیت آن است که دخالت بخشی از نیروها در انتخابات موضوعی است که نزد افکار عمومی مطرح است و هر تلاشی در جهت پاک کردن صورت مسأله محکوم به شکست است. کروبی نامه‌ای مشابه به مقام معظم رهبری ارسال کرده است سپس از کلیه مسئولیت‌های خویش در نظام جمهوری اسلامی ایران از جمله مجمع تشخیص مصلحت نظام استعفا داد. در همان هنگام هاشمی رفسنجانی نیز نارضایتی خویش را اعلام کرده و نوشت من شکایت خویش را پیش خدا می‌برم. بهر تقدیر حزب اعتماد ملی مولود بحران‌ها و شکست‌های فوق است حال باید آینده آن را در این انتخابات شاهد بود.کروبی دبیرکل حزب اعتماد ملی در 21/7/87 در یک کنفرانس خبری در تهران نامزدی خود را در دوره دهم انتخابات ریاست جمهوری اعلام کرد. وی در این کنفرانس افزود حزب وی به اتفاق آراء، او را به نامزدی برگزیده است و خود او نیز با مشاوره فراوان و آگاهی از نقاط ضعف و قوت و مشکلات و دشواری‌های پیش‌رو برای رقابت اعلام آمادگی کرده است.

شعار اصلی او رونق اقتصادی و دفاع از آزادی مشروع و حقوق مردم است. کروبی که خود را اصلاح‌طلب می‌داند در برابر انتقادات اصلا‌ح‌طلبان واکنش نشان داده و نامزدی واحد را به حکمت موکول کرده است.

دبیرکل حزب اعتماد ملی حضور خویش در انتخابات دهم ریاست جمهوری را به منزله جهاد و فداکاری ارزیابی کرده است. این جمله در جمع اعضای شورای هماهنگی جبهه اصلاحات بیان شده است او بارها تأکید کرد که از نامزدی به ریاست جمهوری به نفع هیچکس کناره‌گیری نخواهد کرد. این در حالی است که شواهد و قراین و دهها نظرسنجی رتبه وی را بلحاظ کسب آرا، در پایین‌ترین سطح نشان می‌دهد. شکست و عدم پیروزی ایشان در انتخابات بدون شک حزب اعتماد ملی را دچار بحران جدی خواهد ساخت.

سید محمد حسین دریاباری

21/2/1388